Aktywna ochrona torfowisk w Bieszczadzkim P. N.

Kompleksy torfowiskowe zostały objęte ochroną prawną przez Bieszczadzki Park Narodowy w różnym czasie - dolina Wołosatego w 1991 roku, zaś dolina Sanu w 1999 roku. W latach następnych podjęto badania nad stanem szaty roślinnej tutejszych torfowisk (Michalik i in. 1994-96, Kalemba i in. 2004, Szary 2005, Michalik i in. 2009), w następstwie których zasugerowano sukcesywną renaturalizację ekosystemów bagiennych. Efektem było podjęcie szeregu czynności przywracających dawny stan wód gruntowych w ekosystemach torfowiskowych i ograniczających sukcesję wtórną. Wśród najważniejszych należy wymienić

1. Budowa zastawek wodnych na rowach odwadniających (Ryc. 15) – doprowadziło to do powstania systemu drobnych zbiorników wodnych, które podniosły poziom wód gruntowych, a także stworzyły mikrosiedliska dla roślinności i fauny wodnej i nadbrzeżnej. Od 1994 do 2010 roku na terenie doliny Sanu i Wołosatki wykonano ponad 500 zastawek przegradzających dawne rowy melioracyjne (ryc. 16). W zakresie projektu „Ochrona rzadkich i zagrożonych roślin naczyniowych i ich siedlisk w Bieszczadzkim Parku Narodowym" realizowanego w ramach działania 5.4 priorytetu V Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko w roku 2010 wykonano 45 zastawek ziemnych na rowach melioracyjnych na okrajkach torfowisk: Sokoliki, Tarnawa I i II, Dźwiniacz, Litmirz, Wołosate za Stadniną.

Ryc. 15. Dystroficzna woda zatrzymywana przez usypaną zastawkę na obrzeżach boru bagiennego w Tarnawie (2009 r.)

Ryc. 16. Rozmieszczenie zastawek w kompleksie Sokoliki-Litmirz-Tarnawa, budowanych w okresie 2000-2010.

2. Demontaż drenów odprowadzających wodę z bezpośredniego otoczenia torfowiska – odcięcie spływu do rowu zbierającego wodę z jego okrajka. W założeniu dreny miały odprowadzać nadmiar wody do rowu opaskowego, celem przystosowania przylegającej łąki do użytkowania kośnego z użyciem ciągników (obecnie są to już ziołorośla, koszone wyłącznie z użyciem sprzętu ręcznego).

3. Stworzenie oczek wodnych, stanowiących system małej retencji (ryc. 17) w dolinach, która spełniać ma wszechstronną funkcję w zakresie: odtworzenia dawnego mikroklimatu wybranych części dolin, uformowania siedlisk dla flory higro- i hydrofilnej, ustanowienia miejsc rozrodu płazów, ukształtowania mikrosiedlisk dla bezkręgowców wodnych – w sumie 39 obiektów małej retencji wodnej (oczka wodne wykopane poza dawnym systemem odwadniającym – bez zastawek).

Ryc. 17. Rozlewiska odtworzonej małej retencji w kompleksie torfowiska Sokoliki, kompleks Tarnawy, 2007 r.

4. Ochrona roślinności higrofilnej w kompleksach szuwarowych, ziołoroślowych i torfowiskowych poprzez zabezpieczenie tych terenów przed negatywnym oddziaływaniem wypasu: budowa ogrodzeń, ochrona przed eutrofizacją (zabezpieczenia przed przenikaniem nawozów naturalnych w ekosystemy mezo- i oligotroficzne).

5. Ochrona aktywna nieleśnych ekosystemów bagienno-torfowiskowych mająca na celu ograniczenie sukcesji wtórnej, realizowana poprzez usuwanie krzewów i samosiewu drzew na kopułach torfowisk wysokich oraz koszenie i odkrzaczanie na ich okrajkach (ryc. 18 i 19) – zabieg prowadzony corocznie, każdego roku w innych miejscach (w zależności od kierunku i tempa sukcesji). W zakresie projektu „Ochrona rzadkich i zagrożonych roślin naczyniowych i ich siedlisk w Bieszczadzkim Parku Narodowym" realizowanego w ramach działania 5.4 priorytetu V Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko w roku 2011 wykonano 6,5 ha odkrzaczeń na kopułach torfowisk: Łokieć, Litmirz, Tarnawa, Sokoliki i Wołosate oraz wykoszono 13 ha okrajków tych torfowisk. W 2013 roku planuje się zaś odkrzaczenie na powierzchni 25,5 ha. Koszenia okrajków w ramach projektu będą powtarzane w latach 2012-2014.

Ryc. 18. Torfowisko Wołosate – usuwanie podrostu brzozy, osiki i kruszyny (2010 r.)

Ryc. 19. Wykoszony okrajek torfowiska Tarnawa (2011 r.)

6. Stworzenie systemu monitorującego poziom wód gruntowych w ekosystemach bagienno-torfowiskowych: założenie 24 studzienek piezometrycznych w miejscach najbardziej narażonych na wszelkie wahania poziomu wody w glebie. W zakresie monitoringu przewidziano rejestrowanie zmian po zastosowaniu zabiegów nawadniających.

7. Prowadzenie monitoringu fitosocjologicznego w strefie torfowisk i zabagnień; wytyczenie i zastabilizowanie 3 transektów, obejmujących 16 powierzchni badawczych, na których sporządzano zdjęcia fitosocjologiczne i kartowano płaty roślinności, a następnie porównywano wyniki w różnym przesunięciu czasowym (ryc. 19).

Ryc. 20. Jeden z monitorowanych transektów na okrajkach torfowiska Wołosate.

8. Prowadzenie monitoringu florystycznego w strefie torfowisk - wyznaczenie czterech powierzchni stałych w obrębie torfowisk wysokich, celem inwentaryzacji w obrębie zasilanych populacji (Carex pauciflora, Drosera rotundifolia), a następnie porównywano wyniki w różnym przesunięciu czasowym (ryc. 20). W zakresie projektu „Ochrona rzadkich i zagrożonych roślin naczyniowych i ich siedlisk w Bieszczadzkim Parku Narodowym" realizowanego w ramach działania 5.4 priorytetu V Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko w roku 2011 monitorowano na torfowiskach stanowiska turzycy skąpokwiatowej i rosiczki okrągłoliostnej oraz na okrajkach kosaćca syberyjskiego i mieczyka błotnego.

Ryc. 21. Monitorowane stanowisko rosiczki okrągłolistnej w Wołosatem

9. W ramach inwentaryzacji roślinności w roku 2007-2009 szczegółowo kartowano 9 kompleksów bagienno-torfowiskowych (ryc. 22) i wykonano w ich obrębie serię zdjęć fitosocjologicznych – celem uruchomienia monitoringu przemian roślinności w zakresie wtórnej sukcesji i zastosowanych zabiegów nawadniających. W zakresie projektu „Ochrona rzadkich i zagrożonych roślin naczyniowych i ich siedlisk w Bieszczadzkim Parku Narodowym" realizowanego w ramach działania 5.4 priorytetu V Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko w roku 2011 skartowano 5 ha i wykonano 15 zdjęć fitosocjologicznych.

Ryc. 22. Przykładowa mapa z inwentaryzacji płatów roślinnych na torfowisku Sokoliki-2

10. Prowadzenie monitoringu płazów i owadów (ryc. 23) związanych z terenami podmokłymi i zastoiskami wodnymi – po uprzednim stworzeniu 106 oczek wodnych we wszystkich obwodach Parku, obejmujących „krainę dolin” - zwłaszcza tam, gdzie najsilniej zaznaczały się efekty dawnej melioracji odwadniającej: Osada – 4, Moczarne – 5, Tarnawa – 56, Górny San – 12, Wołosate – 5, Ustrzyki Górne – 11, Brzegi Górne – 7, Suche Rzeki – 1 i Caryńskie – 6 oczek.

Ryc. 23. Oczka wodne wokół torfowisk stały się ekosystemami bogatymi w entomofaunę

11. Prowadzenie monitoringu bobrów i stanu zachowania żeremi na terenie całego Parku, a w szczególności w dolinach, w których głównie były reintrodukowane (obwód Tarnawa).

12. Opracowanie operatu ochrony ekosystemów wodno-błotnych w projekcie Planu ochrony Bieszczadzkiego Parku Narodowego na lata 2011-2030.

13. Uwzględnienie problematyki ochrony obszarów wodno-błotnych w stałych programach edukacyjnych i wydawnictwach BdPN (Roczniki Bieszczadzkie, przewodniki po ścieżkach przyrodniczych).

14. Udostępnienie wybranych torfowisk (Tarnawa Wyżna, Tarnawa Niżna) poprzez przeprowadzenie ścieżek dydaktycznych - trakty piesze o charakterze niskich pomostów drewnianych (ryc. 24), tablice edukacyjne przy torfowiskach (Tarnawa Wyżna, Wołosate). W zakresie projektu „Ochrona rzadkich i zagrożonych roślin naczyniowych i ich siedlisk w Bieszczadzkim Parku Narodowym" realizowanego w ramach działania 5.4 priorytetu V Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko w roku 2011 wybudowano nowy pomost o długości 50 m na torfowisku Wołosate i wymieniono zniszczony pomost drewniany o długości 750 metrów na torfowisku Tarnawa. Na przeciwko torfowiska Wołosate wybudowano również wiatę edukacyjną, w której umieszczone będą tablice edukacyjne ukazujące walory torfowisk i problemy ich ochrony.

Ryc. 24. Nowe pomosty edukacyjne na torfowiskach:(torfowisko Wołosate (u góry), torfowisko Tarnawa (na dole)

Obecna sytuacja kompleksów torfowiskowych w BdPN

Obecnie ekosystemy wodno-błotne w Bieszczadzkim Parku Narodowym zajmują powierzchnię około 340 ha. W tej liczbie mieszczą się siedliska, takie jak: szuwary, trzęsawiska, młaki torfowisk przejściowych i torfowiska wysokie czy bory bagienne. Okrajki torfowisk zwykle zajmuje też bogaty ekoton, złożony z mozaiki wierzbowych zarośli i ziołorośli. W szerokiej grupie szuwarów wymienić można płaty na ogół wysokiej roślinności nadwodnej ze związkuPhragmition: szuwar trzcinowy Phragmitetum australis, szuwar skrzypowy Equisetetum fluviatilis, szuwar mannowy Glycerietum maximae, czy też szuwar szerokopałkowy Typhetum latifoliae. Okrajkowe podmokliska znacznie poszerzyły swój zasięg z chwila reintrodukcji bobrów w latach 90-tych ubiegłego wieku (ryc. 25).

Ryc. 25. Rozlewisko utworzone na obrzeżach torfowiska przez bobry, zainicjowane sztucznym systemem zastawek budowanych w ramach zadań ochronnych BdPN (Wołosate, 2008 r.)

W krajobrazie odcinają się wysokie turzycowiska ze związku Magnocaricion: szuwar turzycy błotnej Caricetum acutiformis, szuwar turzycy zaostrzonej Caricetum gracilis, szuwar turzycy prosowej Caricetum paniculatae, szuwar turzycy brzegowej Caricetum ripariae, szuwar turzycy dzióbkowatej Caricetum rostratae, szuwar turzycy pęcherzykowatej Caricetum vesicariae. Z tego samego związku często notowane są również zbiorowiska nieturzycowe, jak szuwar kosaćca Iridetum pseudoacori, czy szuwar mozgowy Phalaridetum arundinaceae, zbiorowisko z jeżogłówką gałęzistą Sparganietum erecti. Znikomy udział powierzchniowy mają też zbiorowiska niewysokich bylin zarastających płytkie wody płynące, do których należy szuwar mannowy niski Sparganio-Glycerietum fluitantis.

Charakterystyczną fizjonomię mają również torfowiska niskie i przejściowe, zbudowane często z niewielkich turzyc, jak w przypadku trzęsawiska z turzycą nitkowatą Caricetum lasiocarpae lub z turzycą obłą Caricetum diandrae, młaki turzycowo-mietlicowejCarici canescentis-Agrostietum caninae, młaki z turzycą pospolitą Carex nigra czy też źródliskowej młaki kozłkowo-turzycowejValeriano-Caricetum flavae. Okrajki torfowisk wysokich mogą też reprezentować inne płaty torfowisk przejściowych, np. zbiorowisko młaki zMenyanthes trifoliata, natomiast fragmenty objęte degradacją związaną z przesuszeniem zajmuje zbiorowisko trzęślicy modrej Molinia coerulea.

W terenie bardzo wyraziście odznaczają się płaty wysokotorfowiskowe: kontynentalny mszar bagienny Ledo-Sphagnetum magellanici, mszar torfowcowy Sphagnetum magellanici, zbiorowisko wełnianki pochwowatej Eriophorum vaginatum. Ogromna powierzchnia torfowisk wysokich zajęta jest przez lite płaty borówki bagiennej Vaccinium myrtillus, a miejscami porastająca również samosiewem brzozy Betula pubescens + B. pendula i kruszyny Frangula alnus. Fragmentarycznie również obserwowane są powierzchnie o silniejszym działaniu procesów murszenia, gdzie notuje się ekspansję bliźniczki psiej trawki Nardus stricta.

W obrębie podmokłych łąk wykształcają się remizy z wierzbami: uszatą, szarą, purpurową, trójpręcikową, kruchą oraz iwą. W tych fragmentach widoczny jest również spontaniczny obsiew olchowy, brzozowy i osikowy. Spośród roślinności zaroślowej na siedliskach torfowiskowych wyróżniają się łozowiska - z przewagą wierzby pięciopręcikowej i szarej Salicetum pentandro-cinereae, natomiast fragmenty leśne zajmują płaty borów bagiennych: sosnowy bór bagienny Vaccinio uliginosi-Pinetum, dolnoreglowy bór świerkowy Sphagno-Piceetum montanum i jego podzespół suchy z trzęślicą modrą Sphagno-Piceetum.