Znaczenie ekosystemów torfowiskowych

i ich walory przyrodnicze

Trudno wymienić wszystkie podnoszone dziś walory torfowisk, a które na przestrzeni stuleci były ignorowane. Tereny gdzie występowały te siedliska były postrzegane jako siedlisko zła, a w najlepszym razie jako nie przynoszące dochodu nieużytki. Pisano niegdyś: Tam, gdzie przedtem w niedostępnych bagnach, kisiały zaraźliwe zgnilizny i jady straszliwe, gdzie w gęstych łozach lęgły się drapieżne wilki (...) tam dziś widać naypyszniejsze łąki i bogate osady … Mieszkaniec Tarnawy Wyżnej wspomina: Przechodząc, zwłaszcza wieczorem koło torfowisk, często wracałem myślą do opowieści starszych ludzi, którzy mówili o utopionych. Dusze ich jako tajemnicze zawirowania mgieł przesuwały się nad mokradłem w księżycowe noce.

Od wieków torfowiska były jednakże źródłem torfu - materiału o wielorakim zastosowaniu używanego jako opał, nawóz, izolacja, lek (kąpiele borowinowe). Stąd też dążenia właścicieli zatorfionych gruntów skierowane były niegdyś w dwóch kierunkach: wyeksploatować złoże torfowe, a pozostałe wyrobisko uproduktywnić lub też po prostu osuszyć grunt zamieniając go na użytki zielone.

Dziś postrzegamy torfowiska zupełnie inaczej. W aspekcie ekologicznym przede wszystkim wskazuje się na rolę w kształtowaniu mikroklimatu i retencji wodnej, gdyż w istocie są to ekosystemy lądowe, które gromadzą największą ilość wody w jednostce powierzchni. Dlatego też siedliska te odgrywają istotną rolę w kształtowaniu kompleksów ekosystemów związanych z wilgotnym podłożem. Ponadto wymienia się torfowiska jako ostoje rzadkich, często reliktowych gatunków. Istnieją też bardzo specyficzne walory torfowisk związane z możliwością odczytywania naturalnej kroniki czasów historycznych, jak i prehistorycznych, zapisanej pyłkami i szczątkami roślin zachowanych w profilu torfowym. Nauka, która zajmuje się analizami tych osadów nazywana jest palinologią. Nadal prowadzone są badania nad różnym aspektami leczniczego i gospodarczego wykorzystania torfu.

W odniesieniu do walorów florystycznych każde torfowisko stanowi swoiste refugium dla gatunków rzadkich i chronionych, często ginących, wśród których znajdujemy rośliny o charakterze glacjalnym (relikty polodowcowe). Dzieje się tak dlatego, że torfowiska odznaczają się specyficznym, chłodnym mikroklimatem. Ekologicznie torfowiska przedstawiają wysoką wartość z uwagi na szczególne związki między światem roślin i zwierząt oraz charakterem podłoża – są to niezwykle bogate układy mozaikowo zachodzących na siebie fitocenoz o charakterze mszystym, krzewinkowym turzycowo-wełniankowym, a na obrzeżach – szuwarowym i ziołoroślowym. Torfowiska stanowią również ważne ogniwo w sukcesji ekosystemów podmokłych, na drodze od roślinności wodnej i szuwarów do boru bagiennego.

Torfowiska znalazły szczególne miejsce w prawodawstwie unijnym. Chronione są jako siedliska zamieszczone w Dyrektywie Siedliskowej UE:

• Kod 7110 – torfowiska wysokie z klasy Oxycocco-Sphagnetea: mszar torfowcowy Sphagnetum magellanici, mszar bagienny Ledo-Sphagnetum. Zwykle mają fizjonomię otwartych mszarów, występujących na podłożu skrajnie ubogim w związki odżywcze, bardzo kwaśnym i silnie wilgotnym, zasilanym wyłącznie lub niemal wyłącznie przez wody opadowe.
• Kod 7120 – zdegradowane (lecz żywe) torfowiska wysokie – zespoły jak wyżej; siedlisko powstaje w wyniku degradacji mszarów wysokotorfowiskowych, znajdujących się na torfowiskach odwodnionych, lub w inny sposób zniekształconych (np. za sprawą wypasu lub eksploatacji torfu). Zalicza się tu płaty o nieciągłej lub całkowicie zanikającej warstwie torfowców, przy jednoczesnej ekspansji takich gatunków, jak trzęślica modra, borówki lub wrzos.
• Kod 7230 - górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk; zwykle są one zlokalizowane na siedliskach źródliskowych i przepływowych, mezotroficznych, zasilanych przez wody podziemne. Odnotować tu należy młaki turzycowe ze związków:Caricion lasiocarpae, i Caricion davallianae. Szczególnie często notowana jest młaka źródliskowa z turzycą żółtą Valeriano-Caricetum flavae;
• Kod 7140 - górskie torfowiska przejściowe i trzęsawiska oraz kwaśne i eutroficzne młaki z klasy Scheuchzerio-Caricetea: zespół turzycy pospolitej Caricetum nigrae (subalpinum) oraz kwaśna młaka z turzycą siwą i mietlicą psią Carici canescentis-Agrostietum caninae. W grupie tej znajdujemy tez roślinność okrajkową torfowisk wysokich, jak np. zespół wełnianki wąskolistnej Eriophoro angustifolii-Sphagnetum recurvi czy zbiorowisko z bobrkiem trójlistkowym Menyanthes trifoliata.

W kompleksowym uwzględnianiu waloru przyrodniczego torfowisk nie sposób pominąć fauny, która w ściślejszy sposób związana jest z tego rodzaju ekosystemami. Wśród bezkręgowców można wymienić motyle: dostojka akwilonaris (Boloria aquilonaris), modraszek bagniczek ( Plebejus optilete) i szlaczkoń torfowiec (Colias palaeno), są ważki – np. żagnica torfowa (Aeshna juncea), są też specyficzne dla torfowisk chrząszcze – np. biegacz błyszczący (Carabus nitens). Ekosystemy te badane były niedawno pod kątem zasiedlania ich przez mrówki, wśród których wyróżniono aż 14 gatunków – głównie pierwomrówka łagodna (Formica fusca), mrówka rudnica (Formica rufa) i czarna mrówka (Lasius platythorax) (Mabelis 2010).

Ekosystemy torfowiskowe, szczególnie na ich obrzeżach, regularnie penetrowane są przez ptaki: derkacza, bekasa, słonkę oraz dzierzby – srokosz i gąsiorek. W miejscach podmokłych poluje często zaskroniec, zaś na kępach lubi wygrzewać się żmija zygzakowata. Amatorem torfowiskowych owoców są liczne gryzonie i lisy.

Szczególną rolę pełnią torfowiska w odczytywaniu historii szaty roślinnej – pod tym względem stanowią one otwarte księgi, w których datę wyznacza kolejna warstwa osadu, zaś wydarzenie odczytujemy w obecności pułku kwiatowego i zarodników na tysiące lat zakonserwowanych w złożu torfowym. Konserwujące własności torfu pomogły również w badaniach nad historią wczesnych mieszkańców Europy, utrwalając dobrze zachowane zwłoki ludzkie (np. słynny człowiek z Tollund w Jutlandii), narzędzia i całe fragmenty prehistorycznych grodów.

Zasygnalizowane powyżej ekonomiczne i ekologiczne problemy i profity związane z torfowiskami dotyczą głównie terenów nizinnych gdyż tam koncentruje się występowanie tych ekosystemów. Górskie torfowiska nie zajmują zbyt wielkiej powierzchni (ryc. 1), jednak stanowią szczególny rodzaj siedlisk – względnie dobrze zachowanych i zasadniczo wpływających na charakter górskich dolin. W Bieszczadach występowanie torfowisk wysokich koncentrują się w dolinie górnego Sanu i nad Wołosatką, chociaż niewielkie oczka tych zbiorowisk spotkać można także w innych miejscach.

Ryc. 1. Rozmieszczenie torfowisk górskich na tle koncentracji ekosystemów torfowiskowych w Polsce i Europie oraz panorama torfowiska Łokieć w BdPN